Chế tài bồi thường thiệt hại và phạt vi phạm Hợp đồng theo pháp luật thương mại Việt Nam.

Thông qua đó, các thương nhân có thể điều tiết hành vi của các bên trong quá trình thực hiện hợp đồng, qua đó, tạo ra sự ổn định tương đối cho sự phát triển của nền kinh tế, bảo vệ được bên thiện chí, ngay tình trong các hoạt động thương mại. Các chế tài này ngày càng được các bên sử dụng nhiều hơn như một biện pháp hữu hiệu để bảo vệ quyền lợi của mình trong các quan hệ hợp đồng, đặc biệt là chế tài bồi thường thiệt hại và phạt vi phạm hợp đồng. Vậy, thực trạng các quy định pháp luật thương mại về chế tài bồi thường thiệt hại và phạt vi phạm hợp đồng hiện nay như thế nào? Thực tiễn áp dụng đã gặp phải những khó khăn, bất cập gì? Chúng tôi đã có cuộc trao đổi với Ông Nguyễn Hồng Hải – Phó Vụ trưởng Vụ Pháp luật Dân sự - Kinh tế, Bộ Tư pháp để làm rõ hơn về vấn đề này.

PV: Thưa Ông, pháp luật thương mại Việt Nam đã có những quy định cụ thể về chế tài bồi thường thiệt hại và phạt vi phạm Hợp đồng. Vậy, Ông có thể cho biết bản chất, mục đích và mối quan hệ của hai loại chế tài này là gì?

Theo Luật Thương mại, phạt vi phạm là việc bên bị vi phạm yêu cầu bên vi phạm trả một khoản tiền phạt do vi phạm hợp đồng nếu trong hợp đồng có thoả thuận. Bản chất pháp lý của phạt vi phạm là chế tài được các bên thỏa thuận có tính chất dự phòng nhằm nâng cao trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ theo hợp đồng của các bên. Vì có bản chất và mục đích chính như vậy nên phạt vi phạm chỉ áp dụng khi có thỏa thuận và được áp dụng thường không phụ thuộc vào hậu quả của vi phạm hợp đồng.
Bồi thường thiệt hại là việc bên vi phạm bồi thường những tổn thất do hành vi vi phạm hợp đồng gây ra cho bên bị vi phạm. Bản chất pháp lý của bồi thường thiệt hại là chế tài được các bên thỏa thuận hoặc do luật định có tính chất dự phòng nhằm khắc phục những thiệt hại xảy ra do có hành vi vi phạm hợp đồng. Vì có bản chất và mục đích chính như vậy nên bồi thường thiệt hai có thể áp dụng ngay cả khi không có thỏa thuận và chỉ được áp dụng khi chủ thể yêu cầu bồi thường chứng minh được có thiệt hại thực thực tế xảy ra, có hành vi vi phạm hợp đồng, hành vi vi phạm hợp đồng là nguyên nhân trực tiếp gây ra thiệt hại.
Như vậy, theo quy định hiện hành của Luật Thương mại, hai chế tài này độc lập, không phụ thuộc nhau, có thỏa thuận thì mới phạt được bên vi phạm, còn bồi thường thiệt hại vẫn được áp dụng cho bên vi phạm cho dù các bên không có thỏa thuận.
Tuy nhiên, việc quy định về bồi thường thiệt hại như vậy có lẽ phù hợp với quan hệ ngoài hợp đồng hơn. Có quan điểm cho rằng, hợp đồng là kết quả của sự trao đổi ý chí giữa các bên nên các chế tài trong hợp đồng cũng chỉ được áp dụng khi có thỏa thuận. Điển hình của quan điểm này là Bộ luật Dân sự 2005 quy định: Trong trường hợp các bên trong hợp đồng chỉ có thỏa thuận về phạt hợp đồng thì bên bị vi phạm không có quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại.

PV: Thưa Ông, Luật Thương mại 2005 quy định: “Mức phạt đối với vi phạm nghĩa vụ hợp đồng hoặc tổng mức phạt đối với nhiều vi phạm do các bên thỏa thuận trong hợp đồng, nhưng không quá 8% giá trị phần nghĩa vụ hợp đồng bị vi phạm…” Vậy, quy định mức trần phạt vi phạm này có hợp lý không, liệu có hạn chế quyền tự do thỏa thuận của các bên không, thưa Ông?

Quy định mức trần 8% của phạt vi phạm trong hợp đồng thương mại về bản chất là sự giới hạn nhất định quyền tự do thỏa thuận của các bên, nhưng cũng là hợp lý nếu bên mạnh thế lợi dụng sự thỏa thuận về phạt vi phạm để đưa ra mức chế tài không công bằng đối với bên kia hoặc đứng ở mục đích phạt vi phạm chỉ là biện pháp nâng cao trách nhiệm của bên có nghĩa vụ chứ không phải biện pháp đem lại lợi ích kinh tế cho bên có quyền.

Tuy nhiên, nếu tiếp cận vấn đề này toàn diện hơn, có tính thực tiễn hơn thì quy định như Luật Thương mại hiện hành có một số bất cập như:
Bên không thiện chí có thể cố tình vi phạm hợp đồng do mức phạt luật định thấp hơn cả lợi ích kinh tế họ có được do vi phạm hợp đồng, hay nói cách khác, phạt vi phạm trong trường hợp này không còn tính chất chế tài vì không đem lại bất lợi cho bên vi phạm mà lại trao rủi ro cho bên bị vi phạm; Nếu trong hợp đồng các bên ở vị thế bình đẳng thực chất, không có vấn đề mạnh thế, yếu thế thì việc áp dụng mức trần phạt như luật định là không phù hợp với nguyên tắc tự do hợp đồng và ý chí của các bên đều không xâm phạm đến lợi ích công, quyền, lợi ích của người khác.

PV: Trước những hạn chế, bất cập của quy định pháp luật thương mại về bồi thường thiệt hại và phạt vi phạm hợp đồng, Ông có ý kiến, đề xuất gì nhằm hoàn thiện và nâng cao hiệu quả thực thi của các quy định pháp luật, thưa Ông?

Theo tôi, đối với phạt vi phạm thì nên kết hợp giữa ưu điểm trong quy định của cả Bộ luật Dân sự và Luật Thương mại, theo đó, các bên có quyền thỏa thuận về phạt và mức phạt vi phạm. Mức phạt chỉ bị xem lại theo một mức trần phạt hợp lý trong trường hợp thỏa thuận về phạt không công bằng, trao trách nhiệm quá lớn cho bên yếu thế trong hợp đồng hoặc do hoàn cảnh thay đổi cần phải điều chỉnh hợp đồng; Đối với bồi thường thiệt hại, nên tôn trọng ý chí, cũng như trách nhiệm thỏa thuận của các bên trong hợp đồng, theo đó, nếu các bên có thỏa thuận về áp dụng những chế tài cụ thể cho bên vi phạm hợp đồng mà không có thỏa thuận về bồi thường thiệt hại thì coi như không có chế tài này. Trong trường hợp các bên chỉ có thỏa thuận về nguyên tắc bên vi phạm phải chịu trách nhiệm dân sự mà có thỏa thuận cụ thể về chế tài được áp dụng thì có thể giải thích chế tài bồi thường thiệt hại đã được các bên thỏa thuận.

Pháp luật cũng nên thừa nhận các bên có quyền lựa chọn cơ chế bồi thường (bồi thường toàn bộ, một phần hoặc theo một mức bồi thường cố định). Tuy nhiên, trong trường hợp các bên có thỏa thuận mức bồi thường cố định quá lớn hoặc quá nhỏ so với thiệt hại xảy ra dẫn tới không công bằng với các bên thì cũng cần phải xem xét điều chỉnh lại hợp đồng để công bằng hơn. Lỗi của bên vi phạm cũng không nên coi là điều kiện phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại, trừ trường hợp có thỏa thuận khác.

PV