Kỳ cuối: Giải bài toán khó

PGS.TS.KTS Nguyễn Quang Minh, khoa Kiến trúc và quy hoạch – ĐH Xây dựng Hà Nội trao đổi với PV. Ảnh:T.H

Đánh giá đầy đủ, toàn diện

Để có thể bảo tồn nhà phố Pháp có giá trị trong KPC Hà Nội, cần có sự nhìn nhận đầy đủ và toàn diện giá trị của công trình, lấy chính các giá trị đó làm tiêu chí đánh giá, với thang điểm tương ứng với tầm quan trọng của mỗi tiêu chí và mức điểm phân loại phù hợp với đặc điểm và tính chất của thể loại công trình nhà phố Pháp.

Theo PGS.TS.KTS Nguyễn Quang Minh, khoa Kiến trúc và quy hoạch - ĐH Xây dựng Hà Nội, bảo tồn công trình di sản không theo hướng “bảo tàng hóa”, tách biệt công trình ra khỏi cuộc sống đương đại của đô thị như một “ốc đảo”, mà cần theo hướng ngược lại, tức là coi công trình như một thực thể sống, có cuộc sống riêng gắn bó hữu cơ với cuộc sống đương đại của đô thị.

"Công trình di sản đặt trong bối cảnh đô thị, chịu các tác động của đô thị, cả tích cực lẫn tiêu cực, nên cần có sự sàng lọc. Những tác động tiêu cực phải được kiểm soát chặt chẽ bằng chính sách, với những quy định cụ thể và rõ ràng" - PGS.TS. KTS Nguyễn Quang Minh phân tích.

Đối với nhà phố Pháp, cần chấp nhận thực tế là không gian phía trước dưới tầng một đã không còn giữ được tính nguyên bản, nên sẽ tập trung bảo tồn mặt đứng tầng hai, và trong một số trường hợp, cả tầng ba. Tuy vậy, mặt đứng tầng một có thể can thiệp chỉnh sửa để trở nên hài hòa hơn, theo tư vấn của các chuyên gia bảo tồn di sản.

Những nhà phố Pháp có giá trị thường vẫn giữ được nguyên bản mặt đứng của các tầng trên. Tính nguyên bản không nhất thiết phải là để nguyên những chi tiết hay cấu kiện bị hư hại do tác động của thời tiết, thời gian và con người, mà có thể sửa chữa, thậm chí thay thế mới, miễn là giống hệt kiểu cách ban đầu, còn màu sắc và chất liệu nếu không hoàn toàn giống thì có thể cho phép gần giống.

Đối với biển quảng cáo - một thành phần không thể thiếu trên mặt đứng nhà phố Pháp trong KPC Hà Nội chỉ cần quy định kích thước biển quảng cáo trong một số trường hợp phổ biến, còn cách bố trí nhãn hàng ra sao, thiết kế tên cửa hiệu như thế nào, phông nền và đèn chiếu sáng biển hiệu buổi tối có màu gì sao cho dễ nhận diện, không bị chói lóa mà vẫn đẹp và đạt hiệu quả quảng cáo cần thiết.

Đều này sẽ do họa sỹ thiết kế biển quyết định trên cơ sở tham khảo nguyện vọng của chủ hộ. Cần có một ban thẩm định xét duyệt mẫu thiết kế nhằm đảm bảo tính mỹ thuật cũng như tính đa dạng cần thiết, tránh tình trạng đơn điệu trong biển quảng cáo như đợt thí điểm trên phố Lê Trọng Tấn (quận Thanh Xuân) năm 2016.

Giãn dân - bài toán khó

Một nhà phố Pháp nguyên bản cao hai tầng có chiều sâu trên dưới 20m, với một cầu thang, một sân trong, nếu không được cơi nới hoặc cải tạo sẽ có hai phòng ngủ trên tầng hai và một phòng sinh hoạt chung, được tận dụng một phần phía trong làm phòng ngủ dưới tầng một, chỉ đảm bảo diện tích sinh hoạt và chất lượng cuộc sống ở mức độ tương đối cho một hộ gia đình có không quá sáu nhân khẩu (bố mẹ, hai con và ông bà, hoặc bố mẹ với bốn con chưa đến tuổi trưởng thành, lập gia đình riêng).

Nếu chiều cao tầng đủ lớn để thiết kế gác lửng, thì hai gia đình với tám nhân khẩu có thể cùng ở. Nếu chiều sâu nhà lên tới 30m, sẽ có thêm một khối nhà hai tầng với hai buồng ngủ phía sau, số gia đình có thể lên tới bốn hộ và số nhân khẩu không quá 20 người.

Tuy nhiên, trong thực tế, đại đa số các nhà phố Pháp có mật độ cư trú cao gấp đôi, thậm chí gấp ba, so với mức tính trên. Điều kiện sinh hoạt do vậy sẽ khá chật chội (dưới 7 m2/người), kém tiện nghi (có những phòng ở không được chiếu sáng và thông gió tự nhiên đầy đủ nên rất tối và bí), không thể ở lâu dài.

Theo ông Minh, cần tính toán lại số lượng hộ gia đình trong một nhà phố Pháp cho phù hợp với mục tiêu bảo tồn. Chất lượng ở không thể tốt nếu diện tích ở bình quân quá thấp, dưới 10 m2/người. Để có thể thành công, phải đạt được sự đồng thuận giữa các hộ dân và có chính sách tái định cư phù hợp, đảm bảo quyền lợi cho những hộ dân có nguyện vọng di dời.

Vị chuyên gia này cũng đề xuất 3 hình thức tái định cư. Một là (tái định cư tại chỗ), khi chiều sâu của căn nhà đủ lớn (thường chiều sâu trên dưới 30m, khoảng 1/3 đến 1/2 khối bên trong có thể được xây mới, cao bốn đến năm tầng, đảm bảo chỗ ở cho bốn đến năm hộ gia đình. Khi đó có thể tập trung bảo tồn khối nhà phố Pháp cao hai tầng hoặc ba tầng bên ngoài. Hai khối nhà cũ - mới này sẽ tách nhau bởi một sân trong;

Hai là (tái định cư gần), khi chiều sâu của căn nhà dưới 20m, không đủ để phát triển mới khối bên trong, chỉ bảo tồn khối bên nhà bên ngoài. Các hộ dân đồng thuận di dời sẽ chuyển đến sinh sống tại một địa điểm khác trong phạm vi phố cổ thuộc trường hợp 1 - khi các hộ gia đình tại đó mong muốn chuyển đến chỗ ở mới xa hơn, để lại “suất” của mình cho các hộ khác có nguyện vọng ở gần có thể dọn đến. Đây là trường hợp điều tiết chéo trong cùng một ô phố hoặc giữa hai ô phố với nhau trong KPC;

Cuối cùng (tái định cư xa), điều kiện tương tự như trường hợp 2, song quỹ đất không đảm bảo tái định cư gần. Các hộ dân đồng thuận di dời sẽ chuyển đến sinh sống trong một khu đô thị mới ở ngoại vi TP.

Để có cơ sở pháp lý cho việc bảo tồn nhà phố Pháp trong KPC Hà Nội, việc đánh giá giá trị và xếp loại công trình là việc làm cấp thiết. Giá trị của mỗi nhà phố Pháp được xem xét trên năm tiêu chí: Giá trị lịch sử - văn hóa, giá trị quy hoạch - cảnh quan, giá trị kiến trúc, tính nguyên bản và tính đương đại. Một trong những tiền đề quan trọng khác của việc bảo tồn là chính sách giãn dân hợp tình hợp lý.

Để việc bảo tồn những ngôi nhà này thực sự có hiệu quả và bền vững, cần gắn liền công tác bảo tồn với sự phát triển tự nhiên, tất yếu của kiến trúc và thích ứng với mức sống cũng như điều kiện kinh tế của một khu phố cũ trong lòng một xã hội hiện đại.

Bài 1: Nhà phố Pháp cổ cần được nghiên cứu một cách hệ thống