Con đường tự học của vị Giáo sư đáng kính

Viết lại những ký ức, tính đến nay đã nhiều thập kỷ, PGS.TS Nguyễn Thái Hòa luôn muốn tỏ lòng tri ân thầy giáo Nguyễn Huy Quế. Hồi ấy, ở lớp 3 trường Tổng (tổng Lai Thạch, thuộc huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh), sau những giờ học căng thẳng, thầy thường kể những truyện cổ tích, truyện phiêu lưu: Dế Mèn phiêu lưu ký, Quylive du ký, Ngụ ngôn La Phông-ten... và nhiều chuyện kể trong các tác phẩm văn học, chẳng hạn: Đông-ki-sốt đánh nhau với cối xay gió, chàng Rô-đơ-ri-giơ trả thù cho cha và chuyện Kết nghĩa vườn đào trong Tam Quốc diễn nghĩa. Một chân trời kỳ diệu mênh mông mở ra trước mắt những cậu học sinh như Nguyễn Thái Hòa.

Năm 1957, sau khi tốt nghiệp ĐH Sư phạm, Nguyễn Thái Hòa được phân công về dạy ở trường THPT Phan Đình Phùng (Hà Tĩnh) quê nhà, với một nỗi nhớ tiếc giảng đường ĐH uy nghiêm, thư viện vắng lặng trong những trưa hè và hình bóng những người thầy, những học giả uyên bác nổi tiếng như: GS Đặng Thai Mai, Trần Đức Thảo, Trần Văn Giàu, Nguyễn Mạnh Tường, Cao Xuân Huy.

PGS.TS Nguyễn Thái Hòa cho rằng, con đường tự học dù có khó khăn nhưng đầy vinh quang khi gặt hái được những thành công. Ảnh: Thủy Liên

Mùa hè năm 1961, Nguyễn Thái Hòa được Ty Giáo dục cử đi dự Hội nghị trao đổi kinh nghiệm về giảng dạy của các giáo viên Văn dạy giỏi toàn miền Bắc ở Hải Phòng. Năm sau, Nguyễn Thái Hòa được cử đi dạy ở trường Sư phạm cấp 2, chuyên đào tạo giáo viên cấp 2 (Hà Tĩnh). Được 2 niên khóa lại được cử đi dạy ở trường Sư phạm 10+2 Thanh Hóa (tương đương với CĐ Sư phạm bây giờ). Năm 1967, trường Sư phạm 10+2 thành khoa Đào tạo giáo viên cấp 2 của trường ĐH Sư phạm Vinh (Nghệ An). Môn Tiếng Việt mở rộng, nâng cấp theo chương trình Ngữ văn ĐH. Nguyễn Thái Hòa đảm nhiệm môn Phong cách học (Stylistics) tiếng Việt.

Nghĩ mình có vốn văn học lại có giáo trình rất tốt của tác giả Đinh Trọng Lạc ở ĐH Sư phạm Hà Nội nên cứ tưởng là “ngon ăn”, là “dễ dàng”, ngờ đâu rơi vào một mớ bòng bong phức tạp như vậy! Phong cách học là một bộ môn liên ngành, là cầu nối giữa ngôn ngữ học và văn học. Mà hai bộ môn này thì không có gì có thể so sánh về mặt lý thuyết khô khan và phức tạp. Nói riêng về lý thuyết Ngôn ngữ học trước và sau Thế chiến thứ 2 các trường phái: Ngôn ngữ học chức năng, Ngôn ngữ học cấu trúc chức năng, Ngôn ngữ học xã hội học... ở Âu Mỹ và Liên Xô nổi lên như cây cỏ rừng xuân, không thể nào nắm bắt, hiểu thấu dễ dàng. Vì thế, những khái niệm cơ bản nhất như: ngôn ngữ/lời nói; phong cách ngôn ngữ/phong cách nghệ thuật; chức năng cấu trúc/cấu trúc chức năng... là những khối đá tảng làm “sứt đầu mẻ trán” thầy giáo và học sinh.

Và năm 1971, trường Sư phạm 10+2 giải thể, Nguyễn Thái Hòa được chuyển về trường ĐH Sư phạm Vinh, khi đó “vốn liếng” đã có cuốn giáo trình Phong cách học tiếng Việt (In ronéo) và một vài bài báo. Đến năm 1976, Nguyễn Thái Hòa được chuyển ra khoa Ngữ văn, trường ĐH Sư phạm Hà Nội. Thế là sau gần 20 năm xa Thủ đô, xa trường cũ nay được mang ba lô trở về.

Năm 1982, Nguyễn Thái Hòa hoàn thành luận án và được Bộ GD&ĐT cho phép bảo vệ “đặc cách”, tức là không phải theo các lớp chuyên đề chính quy và cũng không có các cố vấn khoa học. Tự mình làm lấy và tự mình bảo vệ trước Hội đồng chuyên ngành và Hội đồng khoa học cấp Nhà nước. Ở tổ Ngôn ngữ học đã có các giảng viên Đỗ Hữu Châu, Diệp Quang Ban bảo vệ thành công, được sự giúp đỡ, góp ý của các bạn trong tổ chuyên môn, Nguyễn Thái Hòa mạnh dạn trình bày luận án Phó tiến sĩ Ngữ văn dưới tiêu đề “Miêu tả và phân loại các khuôn hình tục ngữ Việt Nam”. Luận án đã được Nhà xuất bản Khoa học xã hội chỉnh sửa và ấn hành năm 1997 cuốn sách có tên gọi Tục ngữ Việt Nam - Cấu trúc và thi pháp. Sau khi bảo vệ luận án Nguyễn Thái Hòa được Bộ GD&ĐT và trường ĐH Sư phạm Hà Nội cử làm tổ trưởng tổ chuyên gia dạy tiếng Việt ở trường ĐH Phnompenh (Campuchia).

Tranh thủ những lúc không đi dạy ở các nơi, PGS.TS Nguyễn Thái Hòa còn tham gia viết báo và viết sách. Năm 1991, Giáo trình Phong cách học xuất bản, được Bộ GD&ĐT đánh giá là tài liệu chuẩn cho các trường sư phạm và cho đến nay đã tái bản 9 lần. Sau đó, ông soạn các tài liệu là các giáo trình, sách chuyên khảo cho các trường CĐ sư phạm, hệ đào tạo vừa học vừa làm... Từ năm 1990, PGS.TS Nguyễn Thái Hòa đã hướng dẫn luận án tiến sĩ cho 5 nghiên cứu sinh: Lê Thị Tuyết Hạnh (1997), Nguyễn Thị Ngân Hoa (2004), Đỗ Thị Hằng (2005), Vũ Thị Sao Chi (2008), Nguyễn Thị Thu Thủy (2013) đạt mức xuất sắc. Hàng năm, ông tham gia hướng dẫn luận văn cao học (khoảng trên 20 luận văn). Từ năm 2003, ông tham gia biên soạn sách giáo khoa phổ thông, sách hướng dẫn giáo viên phổ thông...

Cho đến nay, dù đã ngoài 80 tuổi, hàng ngày PGS.TS Nguyễn Thái Hòa vẫn đọc, vẫn viết như một thói quen lâu ngày khó mà bỏ được. Tự học và tự nghiên cứu (độc lập nghiên cứu) là con đường của nhiều bậc học giả, danh sư thế hệ đi trước. Những người tên tuổi như Đặng Thai Mai, Đào Duy Anh, Nguyễn Văn Tố, Trương Tửu, Cao Xuân Huy... mãi là những tấm gương cho những thế hệ sau này.