Chuyện rắn qua thành ngữ, tục ngữ

Văn hoá truyền thống 10:17 | 28/01/2025

Nếu con rồng trong truyền thuyết mang đặc điểm của 9 con vật khác nhau: sừng hươu, đầu lạc đà, mắt thỏ, cổ rắn, bụng giao long, vảy cá chép, móng chim ưng, tay hổ, tai trâu, thì con rắn của đời sống hiện thực trông lại đơn giản như một sợi dây thừng.

Ảnh minh họa

Bởi thế, thành ngữ Long đầu xà vĩ (Đầu rồng đuôi rắn), ám chỉ việc gì mở đầu thì to lớn, nhưng kết thúc lại không ra gì, tương tự Đầu voi đuôi chuột.

Cũng bởi rắn khác rồng là không có chân, nên có câu Họa xà thiêm túc (Vẽ rắn thêm chân). Chuyện rằng, một nhà quý tộc nước Sở đem bình rượu ngon sau khi dâng cúng tổ tiên ra nói với môn khách: “Chỉ có bình rượu này mà tất cả mọi người đều uống thì không đủ, nhưng một người uống thì lại thừa. Vậy bây giờ đề nghị tất cả thi vẽ rắn trên đất, ai vẽ xong trước sẽ được thưởng bình rượu”.

Trong chốc lát đã có người vẽ rắn xong trước, bèn cầm lấy bình rượu toan uống ngay.

Tuy nhiên, người này lại muốn thể hiện thêm tài vẽ, bèn tuyên bố “Tôi còn có thể vẽ thêm chân cho rắn được nữa kia!”. Trong khi ông này đang vẽ chân cho rắn thì đã có thêm một người khác vẽ xong và kêu to “Từ xưa tới nay rắn làm gì có chân? Con vật ông vẽ không phải là rắn!”, đoạn đến giằng lấy bình rượu từ tay người kia. Về sau Vẽ rắn thêm chân hàm ý chê bai người nào hay thêm thắt những điều không cần thiết, làm những việc thừa, không chỉ tốn công, rắc rối, vô ích mà còn hỏng việc.

Tưởng như rồng và rắn khác nhau một trời một vực, nhưng hai con vật này vẫn có nhiều nét tương đồng, nên rồng hay song hành với rắn. Đoàn người nối đuôi nhau, uốn khúc như rồng như rắn thì gọi là rồng rắn kéo nhau đi. Rồng rắn lên mây là trò chơi dân gian, đứa sau ôm eo hay nắm áo đứa trước tạo thành hàng dài nhịp nhàng di chuyển như rồng như rắn.

Thành ngữ Nói như rồng như rắn, Vẽ rồng vẽ rắn ám chỉ kẻ ba hoa, viết vẽ linh tinh, nói thì hay nhưng làm chẳng ra gì. Loài rắn khi no mồi thường cuộn mình trong hang hốc, đánh một giấc ngủ quên đời.

Thành ngữ Rắn trong lỗ cũng phải bò ra ví kẻ có khiếu nói hay đến mức khiến thành phần ẩn mình trong hang sâu hốc tối cũng bị dẫn dụ mà bò ra. Tục ngữ Chớ đánh rắn trong hang, chớ đánh đại bàng trên núi, hàm ý trong các mối quan hệ xã hội, nếu người ta không đụng chạm, xâm hại đến quyền lợi của mình thì chớ nên gây chuyện.

Bình thường rắn là con vật hiền lành, nghe tiếng động là lẩn trốn. Bởi vậy, khi phải lội vào đám cỏ cây rậm rạp, người ta thường xua đập, tạo ra tiếng động lớn, để nếu có rắn trú ẩn chúng sẽ trườn đi.

Chuyện xưa, có viên quan huyện tên là Vương Lỗ đời Đường hay ăn của đút, tham ô, sách nhiễu dân ghê gớm. Một lần, dân chúng họp nhau làm một lá đơn kiện tên thuộc hạ của Vương Lỗ tội phạm pháp, nhận hối lộ. Vương Lỗ xem thì thấy trong đơn kiện liệt kê rất nhiều tội trạng, tất cả đều không khác gì tội của mình, nên vừa xem vừa run lẩy bẩy, rồi buột miệng nói: “Cái này... cái này... chẳng phải là đang nói về ta hay sao?”.

Họ Vương càng xem đơn càng kinh sợ, không còn biết phải phê thế nào cho đúng, rồi tự dưng viết ra trên giấy tám chữ: Nhữ tuy đả thảo, ngô dĩ xà kinh, nghĩa là tuy ngươi đập cỏ, nhưng ta lại tưởng mình là con rắn hoảng sợ trong đám cỏ đó.

Lời phê của Vương Lỗ về sau trở thành câu thành ngữ Đả thảo kinh xà (Đập cỏ cho rắn sợ), được dùng với nhiều nghĩa, như: trừng phạt người này để cảnh cáo kẻ khác; hành động thiếu thận trọng, sở hở, khiến đối phương đào thoát; biết kẻ ác đang ẩn nấp đâu đó, nhưng không đủ sức diệt trừ, hoặc không muốn động chạm nên đánh động để đối phương biết mà chuồn đi.

Đả thảo kinh xà cũng là một kế hay. Tuy nhiên, dân gian cũng cho rằng, giống rắn độc hay trả thù nên đã đánh phải đánh cho dứt điểm, gọi là Đánh rắn giập đầu, bằng không Đả xà bất tử, hậu hoạn vô tận (Đánh rắn mà không chết thì hậu họa sẽ khôn lường).

Thành ngữ Rắn khôn giấu đầu ám chỉ sự khôn ngoan, không để lộ hành tung hay manh mối sự việc. Như rắn mất đầu ví tình trạng không còn kẻ dẫn dắt cầm đầu, tất cả trở nên hỗn loạn, mất phương hướng, không còn có thể gây nguy hiểm được nữa.

Rắn là loài săn mồi, thức ăn khoái khẩu của chúng gồm chim chuột, côn trùng, đặc biệt là ếch nhái. Bởi thế, Ếch lại đòi cắn cổ rắn ví chuyện ngược đời, kẻ yếu lại đòi gây sự, ăn hiếp kẻ mạnh. Rắn đói lại chê nhái què ám chỉ kẻ sĩ diện, đang thiếu đói còn kênh kiệu, đài các rởm, kén chọn, từ chối cả điều xưa nay vốn luôn thèm muốn. Oai oái như rắn bắt nhái ví với tiếng cầu cứu luôn mồm, khẩn thiết của ai đó.

Câu Được lòng rắn mất lòng ngoé lại nói tình thế nếu giải cứu nhái thì mất lòng rắn, mà để mặc cho rắn nuốt con mồi thì lại mất lòng nhái, ám chỉ thế khó xử, không thể dung hòa lợi ích đôi bên, tương tự Được lòng đất mất lòng đò, Được lòng bà vãi mất lòng ông sư.

Rắn mang trong mình nọc độc chết người. Thế nên Ấp rắn vào ngực hay Bắt rắn bỏ bị ám chỉ việc làm dại dột, dung dưỡng, chứa chấp, gần gũi kẻ xấu có thể nhận lấy tai hoạ bất cứ lúc nào. Rắn đóng giả lươn ví kẻ mượn vẻ hiền lành vô hại của người lương thiện để che đậy bản chất nham hiểm xấu xa của mình, tương tự như Sói đội lốt cừu, Quạ mượn lông công. Câu Hang hùm bộng/nọc rắn, ám chỉ nơi nguy hiểm, dễ gây tai họa cho con người. Rắn đổ nọc cho lươn ví kẻ ác lợi dụng tình thế nhập nhằng mà đổ vấy tội lỗi, trách nhiệm cho người khác.

Thành ngữ Khẩu phật tâm xà, ý nói ngoài miệng thì nói lời từ bi, đạo đức, nhưng trong lòng lại độc ác, nham hiểm, tương tự Miệng nam mô bụng bồ dao găm. Nọc rắn vốn đã gây chết người rồi, vậy mà Nọc người bằng mười nọc rắn, ám chỉ sự nham hiểm của con người còn nguy hại hơn cả nọc rắn.

Rắn mai tại lỗ, rắn hổ về nhà là kinh nghiệm dân gian về cấp độ độc của rắn mai (mai gầm, tức cạp nong), và rắn hổ (tức hổ mang). Bị rắn mai gầm cắn có thể bị chết ngay tại chỗ; còn với rắn hổ mang thì có khi về nhà nọc độc mới phát tác.

Trái ngược với rết, rắn cắn không gây đau đớn nhưng có thể lấy đi mạng sống của người. Bởi thế Rắn cắn không đau mà chết, rết cắn không chết mà đau, dân gian khuyên chớ thấy rắn cắn không đau mà chủ quan không chữa trị.

Con người khiếp sợ thứ nọc độc chết người của rắn, nên sợ cả cái thân hình loằng ngoằng, trơn lạnh của nó. Rắn quấn ba năm còn sợ dây thừng, nói lên nỗi ám ảnh của một ai từng một lần bị rắn tấn công.

Tương truyền đời nhà Tấn có danh sĩ họ Nhạc, tên Quảng, tự Nhan Phụ rất giỏi về đàm luận. Đỗ Tuyên đến nhà Nhạc Quảng chơi, được mời một li rượu. Khi ấy Tuyên thấy dưới đáy li rượu có con rắn nhỏ, dù rất sợ hãi, nhưng vì giữ phép lịch sự nên đành nhắm mắt uống liều. Không ngờ sau lần ấy trở về nhà thì đổ bệnh, bụng chướng và đau âm ỉ, thuốc thang nhiều mà không khỏi. Nhạc Quảng nghe nói vậy rất kinh ngạc. Sau nhiều ngày suy nghĩ, Quảng lập tức cho mời bằng được Đỗ Tuyên tới nhà, đoạn rót một li rượu rồi mời ngồi vào đúng chỗ đã uống rượu lần trước.

Thật hãi hùng, lúc này con rắn nhỏ lại hiện ra. Nhạc Quảng mới chỉ lên cây cung rồi giảng giải tường tận. Hóa ra phía trên phòng khách có treo một cây cung, sơn vẽ như hình con rắn đã soi bóng vào li rượu. Vì Đỗ Tuyên bị ám ảnh bởi ý nghĩ đã uống luôn con rắn nhỏ vào bụng, nên cảm giác bị đau chướng là vậy. Khi hiểu rõ ngọn ngành, tự dưng Tuyên thấy sảng khoái tinh thần, bụng nhẹ nhõm, bệnh tật bỗng chốc tiêu tan. Về sau, Bôi cung xà ảnh (thấy bóng cây cung lại tưởng con rắn trong li rượu) chỉ trường hợp bị bệnh tưởng, “thần hồn nát thần tính”, “sợ bóng sợ gió”.

Loài rắn không tự đào được sào huyệt trú ẩn mà lợi dụng hang hốc tự nhiên hoặc chiếm dụng nhà cửa của chuột, cua, ếch nhái để ở... Bởi thế, Mười hang ếch cũng gặp một hang rắn, ví như ai đó thường xuyên làm công việc mạo hiểm thì kiểu gì cũng gặp rủi ro. Rắn rết bò vào, cóc nhái nhảy ra, ám chỉ cái thế không thể chung đụng được; kẻ mạnh dữ đi đến đâu thì kẻ yếu đuối hơn phải lập tức rời đi vô điều kiện.

Có thể nói, trong ngôn ngữ dân gian, hình ảnh con rắn hiện lên một cách chân thực, độc đáo, dưới đủ mọi góc độ và cung bậc, góp phần bổ sung vào kho tàng tiếng Việt những từ ngữ, thành ngữ, tục ngữ vô cùng phong phú, sinh động.