Cải cách tư pháp bảo vệ quyền con người, nâng cao vị thế luật sư

Các luật sư tham gia bào chữa tại một phiên toà. Ảnh: TTXVN

Nâng tầm vị thế luật sư

Theo luật sư Bùi Quang Thu, Đoàn luật sư TP Hà Nội, quá trình cải cách tư pháp đã làm nổi bật là ba nhóm vấn đề sau: Vai trò luật sư được đề cao; nguyên tắc suy đoán vô tội được nhắc tới thường xuyên giúp các cơ quan tố tụng khách quan hơn trong xác minh, đưa ra những nhận định về vụ án. Cuối cùng, dữ liệu điện tử được công nhận là nguồn chứng cứ mới.

Trước đây, theo quy định tại Bộ luật TTHS năm 2003, chủ thể tiến hành hoạt động thu thập chứng cứ bao gồm: Cơ quan điều tra, Viện Kiểm sát và Tòa án (Điều 65 Bộ luật TTHS 2003). Điểm bất hợp lý ở chỗ, khi luật sư tham gia tố tụng với tư cách người bào chữa cho người bị buộc tội “có vị trí ngang hàng” với cơ quan buộc tội nhưng lại không được coi trọng. Từ khi Bộ luật TTHS 2015 đi vào cuộc sống đã khắc phục được rào cản trên. Lần đầu tiên tố tụng hình sự Việt Nam đã trực tiếp thừa nhận “Luật sư là chủ thể có quyền thu thập chứng cứ” trong quá trình thực hiện hoạt động gỡ tội cho thân chủ của mình.

Luật sư Nguyễn Thị Mai, Đoàn luật sư TP Hà Nội đưa ra phân tích, để hạn chế rào cản trong việc thu thập chứng cứ của luật sư, khoản 2 Điều 88 BLTTHS 2015 đã bổ sung quy định: Để thu thập chứng cứ, người bào chữa có quyền gặp người mà mình bào chữa, bị hại, người làm chứng và những người khác biết về vụ án để hỏi, nghe họ trình bày về những vấn đề liên quan đến vụ án; đề nghị cơ quan, tổ chức, cá nhân cung cấp tài liệu, đồ vật, dữ liệu điện tử liên quan đến việc bào chữa.

Bên cạnh việc trực tiếp, độc lập tiến hành các hoạt động thu thập chứng cứ, BLTTHS 2015 còn ghi nhận quyền của luật sư trong việc tham gia vào các hoạt động thu thập chứng cứ của cơ quan tiến hành tố tụng. Sự có mặt của luật sư khi người tiến hành tố tụng thu thập chứng cứ sẽ góp phần bảo đảm tính khách quan, đúng trình tự, thủ tục của người tiến hành tố tụng hoặc trấn an tinh thần của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo.

Điều đó đồng nghĩa, lần đầu tiên TTHS Việt Nam đã trực tiếp thừa nhận “Luật sư là chủ thể có quyền thu thập chứng cứ” trong quá trình thực hiện hoạt động gỡ tội cho thân chủ của mình. Đây là một quy định rất tiến bộ, thể hiện sự đổi mới trong tư duy lập pháp khẳng định vị trí, vai trò quan trọng của luật sư trong việc góp phần làm rõ sự thật khách quan của vụ án.

Đổi mới trong tư pháp còn thể hiện ở vị trí của kiểm sát viên và luật sư trong phiên tòa. Ảnh: G.B

Dữ liệu điện tử được công nhận là nguồn chứng cứ mới

Nói về sự đổi mới trong cải cách tư pháp, luật sư Hoàng Văn Hướng, Trưởng văn phòng luật Hoàng Hưng phân tích, Hiến pháp 2013, Bộ luật TTHS 2015 được ban hành và ghi nhận một nguyên tắc hoàn toàn mới, có ý nghĩa quan trọng trong hoạt động TTHS và góp phần bảo đảm quyền còn người, đó là “nguyên tắc suy đoán vô tội” (Điều 13, BLTTHS 2015): “Người bị buộc tội được coi là không có tội cho đến khi được chứng minh theo trình tự, thủ tục do bộ luật này quy định và có bản án kết tội của tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Khi không đủ và không thể làm sáng tỏ căn cứ để buộc tội, kết tội theo trình tự, thủ tục do bộ luật này quy định thì cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải kết luận người bị buộc tội không có tội.”

Văn phòng luật sư Hoàng Hưng đã tham gia tố tụng tại rất nhiều vụ án, vận dụng nguyên tắc này, chẳng hạn: Vụ án Hiếp dâm, cố ý gây thương tích; Bắt giữ người trái pháp luật bào chữa cho bị cáo Lê Quang Huy Phương tại TP Huế. Tòa án đã trả hồ sơ để điều tra bổ sung vụ án khi luật sư chứng minh chứng cứ buộc tội không khách quan, dựa nhiều vào suy diễn chủ quan của cơ quan buộc tội.

Một vụ án khác liên quan đến vi phạm quy định về quản lý, sử dụng tài sản Nhà nước gây thất thoát lãng phí, xảy ra tại Bộ GTVT trong dự án bán quyền thu phí cao tốc Trung Lương - TP HCM. Vụ án này, cơ quan điều tra chỉ căn cứ vào một lời khai và danh sách điện thoại gọi đến để kết tội bị cáo là người giữ vai trò chính trong vụ án. Đây là những cáo buộc mang tính suy diễn buộc tội, trái với nguyên tắc tố tụng.

Về dữ liệu điện tử, sự đổi mới ở đây được nhắc đến trong Bộ luật TTHS 2015 (Điều 87) và Bộ luật TTDS 2015 (Điều 94) đều công nhận đây là một nguồn chứng cứ. Văn phòng luật Hoàng Hưng đã vận dụng sự đổi mới này vào nhiều vụ án. Nổi bật hơn cả là vụ án Tổ chức đánh bạc Rick Vip xảy ra tại Cty VTC Online, do TAND tỉnh Phú Thọ xét xử, bào chữa cho bị cáo Phan Sào Nam. Đây là một vụ án đặc biệt phức tạp, sử dụng công nghệ cao phạm tội. Luật sư phải nắm rõ cơ chế hoạt động của mạng lưới công nghệ để xác định rõ vị trí vai trò của thân chủ là người kỹ sư công nghệ thông tin, chuyên tâm tìm kiếm giải pháp công nghệ, từ đó đánh giá đúng điều kiện hoàn cảnh, nguyên nhân phạm tội của thân chủ.

Luật sư Hướng nhấn mạnh: Những sự đổi mới nói trên đã được tôi và các cộng sự trong văn phòng đúc kết thành giáo trình, giáo án chi tiết để truyền lại kinh nghiệm cho các luật sư tập sự, các học viên của Học viện Tư pháp nơi tôi đang làm giảng viên thỉnh giảng. Như vậy, cải cách tư pháp không chỉ giúp các luật sư đang trực tiếp hành nghề mà còn định hướng, tạo niềm tin cho các thế hệ luật sư kế cận biết vận dụng chính xác luật để bảo vệ thân chủ, bảo vệ thể chế.