Trong nhịp sống hiện đại, ngày càng có nhiều loại đồ chơi Trung thu khác nhau trên thị trường. Tuy nhiên thứ đồ chơi không thể thiếu trong Tết thiếu nhi là những chiếc đèn ông sao truyền thống. Có thể nói, nhìn thấy đèn ông sao là nhìn thấy Trung thu và nhìn thấy cả một tuổi thơ đã qua.

Cách trung tâm Hà Nội khoảng 15km, đến làng Hậu Ái (Vân Canh, Hoài Đức, Hà Nội) vốn là Thủ phủ của đèn ông sao Thủ đô. Trải qua bao thăng trầm, nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyến là người duy nhất còn gìn giữ nghề làm đồ chơi Trung thu truyền thống, đặc biệt là đèn ông sao.

Bà Tuyến chia sẻ: "Từ nhỏ tôi đã học theo bố mẹ làm đồ chơi Trung thu truyền thống. Tôi là đời thứ 3 nối nghiệp gia đình. Đến nay cũng hơn 40 năm gắn bó với chiếc đèn ông sao. Với đồ chơi truyền thống này khéo tay thôi chưa đủ mà cần sự tỉ mỉ, kiên nhẫn.

Tôi bắt đầu làm từ khi 8 tuổi, ngày nhỏ học nghề, chuyện tre nứa cứa đứt tay thường xuyên như cơm bữa".

Vừa làm luôn tay, bà Tuyến vừa kể về sự tích của những loại đồ chơi: "Đèn con thỏ là dựa vào tích truyện Thỏ Ngọc cứu bạn trong đêm rằm tháng 8"; "đèn ông sao vừa là biểu tượng cho ngôi sao vàng năm cánh trên quốc kỳ, vừa thể hiện cho ước muốn hòa bình của người Việt Nam". Theo bà Tuyến, để có một chiếc đèn ông sao làm đúng theo lối cổ phải qua nhiều công đoạn, từ chọn nứa cho đến cắt, dán. Nan dùng làm đèn ông sao phải được chẻ bằng loại nứa bánh tẻ, đốt dài thì mới có độ dẻo để uốn. Chọn nứa xong, phải chặt thành nhiều đoạn rồi ngâm trong nước vôi trong để chống mối mọt...

Do làm thủ công nên mỗi mùa Trung thu bà Tuyến làm được khoảng 1.000 chiếc đèn các loại: đèn ông sao, đèn con cá, đèn con thỏ, đèn con tôm,... Hầu hết các sản phẩm đồ chơi Trung thu bà làm ra là phục vụ cho trường học, cơ quan làm quà tặng cho các em nhỏ. Thời gian để hoàn thiện 1 chiếc đèn khá lâu, nắn nót từng chi tiết nhưng mỗi thành phẩm bán ra chỉ với giá 40.000 đồng. Đèn ông sao chính là món đồ chơi truyền thống được nhiều khách hàng ưa chuộng và đặt với số lượng lớn.

Để làm được một chiếc đèn ông sao cỡ nhỏ, trung bình bà Tuyến dành ra khoảng nửa tiếng. Từ công đoạn vót tre, tạo khung cho tới dán giấy bóng kính và trang trí. Dành nhiều thời gian lại phải cẩn thận, nắn nót từng chút một nhưng mỗi thành phẩm bà Tuyến bán ra với giá rất rẻ, riêng nguyên liệu là 25.000 đồng còn đối với một cây đèn ông sao hoàn thiện cũng chỉ có giá 30.000 đồng. Thêm công làm nhưng bà Tuyến cũng chỉ thêm được số tiền ít ỏi là 5.000 đồng. Ấy vậy mà người nghệ nhân đã duy trì công việc này trong suốt hơn 40 năm qua.

Làng Hậu Ái nổi tiếng với nghề làm đồ chơi Trung thu truyền thống là vậy. Thế hưng trước sự du nhập của đồ chơi ngoại nhập, đồ chơi Trung thu truyền thống cũng có phần điêu đứng. Bà Tuyến kể lại, những năm 1993 - 1994, đồ chơi ngoại nhập bắt đầu tràn vào nước ta đáp ứng mọi nhu cầu của khách hàng. Những chiếc đèn ông sao, đèn kéo quân,...trở nên mờ nhạt và không còn là sự lựa chọn duy nhất nữa. Có thời điểm số lượng đèn truyền thống bán ra chỉ bằng một phần năm so với trước kia.

“Mỗi mùa Trung thu đến cũng có thể do chính bản thân tôi cũng yêu trẻ và cũng muốn giữ lại cái nghề dân gian nên là không hiểu sao sắp đến mùa Trung thu là nó lại thôi thúc bản thân tôi, xung quanh tôi ở cũng có nhiều hộ gia đình vẫn muốn mua những sản phẩm gia đình tôi làm nên tôi cũng vẫn làm. Tuy rằng không được nhiều, nhưng nó cũng vui đối với các cháu” - Tuyến cho biết.

Bận bịu, vất vả nhưng không năm nào bà Tuyến không làm đồ chơi Trung thu truyền thống. Với bà Tuyến, đây không chỉ là nghề truyền thống gia đình mà đó là sự đam mê, yêu thích. Không còn quan tâm đến số lượng hay lãi lời, bà Tuyến mong muốn những chiếc đèn truyền thống của Việt Nam được gìn giữ, mang lại giá trị giáo dục về truyền thống văn hóa cho trẻ nhỏ Việt Nam.

Cùng với đèn ông sao, nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyến cũng là người cuối cùng còn giữ nghề làm ông Tiến sĩ giấy, mà những người làng quen gọi bà là người phải lòng ông Tiến sĩ giấy hơn 40 năm. Nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyến cho biết, ông Tiến sĩ giấy là biểu tượng của sự giỏi giang, công danh thành đạt. Ngày xưa, ông Tiến sĩ giấy chính là đồ chơi Tết trung thu ý nghĩa nhất đối với các em nhỏ, đặc biệt là các bé đã đến tuổi đi học, nó là món quà trân quý nhất mà người lớn trong nhà gửi gắm cho con cháu mình với mong muốn các em học hành chăm chỉ, đỗ đạt thành tài. Đây cũng là biểu tượng cho truyền thống hiếu học của dân tộc ta ẩn chưa trong món đồ chơi trung thu nhỏ xinh cho các bé.

Ông Tiến sĩ giấy thường được làm bằng giấy màu đỏ, màu vàng, có hoa cài mũ, thẻ bài cầm tay, mão trạng nguyên và áo bào sặc sỡ, dưới chân áo được trang trí cờ quạt, họa tiết ông hổ giản dị nhẹ nhàng. Khuôn mặt ông tiến sĩ được trang trí tươi tắn, hiền hậu, có hồn thích hợp để làm đồ chơi cho trẻ em.

Trước kia, ông Tiến sĩ, đèn ông sao là thứ đồ chơi “độc nhất” của trẻ con ở quê. Khi vừa lên 8 tuổi, ông cụ thân sinh bà Tuyến bắt đầu truyền nghề cho bà, dạy bà làm từ những chi tiết đơn giản trên đèn ông sao tới công đoạn khó nhất khi làm mô hình ông Tiến sĩ giấy. Có thể nói, làm ông tiến sĩ giấy, đèn thủ công rất vất vả đòi hỏi người làm phải có sự tỉ mỉ, khéo léo để vẽ từng nét sao cho khi khách nhìn vào thì thấy được cái hồn của của sản phẩm.

Trong mâm cỗ trung thu, ông Tiến sĩ giấy được đặt trang trọng nhất, xung quanh là ngũ quả và bánh trung thu cùng các món đồ chơi khác như đèn ông sao, con giống bột... Sau khi phá cỗ, các bé sẽ rước ông Tiến sĩ đi quanh làng quanh xóm cùng với đoàn rước đèn đầy màu sắc lung linh. Sau đó ông Tiến sĩ sẽ được trưng bày tại bàn học để các em luôn được nhắc nhớ về việc học hành.

Cũng cờ cũng biển cũng cân đai
Cũng gọi ông Nghè có kém ai
Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng
Nét son điểm rõ mặt văn khôi
Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ
Cái giá khoa danh ấy mới hời
Ghế chéo lọng xanh ngồi bảnh choẹ
Nghĩ rằng đồ thật hoá đồ chơi

Có lẽ, nhiều người đã quen thuộc với bài thơ Tiến sĩ giấy thuộc chùm thơ trào phúng của thi hào Nguyễn Khuyến. Bài thơ vịnh lấy hình ảnh ông Tiến sĩ giấy của trẻ nhỏ để phỉ bảng đám Tiến sĩ đời thực của hệ thống quan lại đời nhà Nguyễn đầu thế kỷ XIX. Hình ảnh ấy đã kinh điển đến mức chỉ nghe câu “Tiến sĩ giấy” là đủ để đại biểu cho một cách coi thường. Cũng vì lẽ đó, không ít người đã hiểu nhầm ông Tiến sĩ giấy đồ chơi với biết bao giá trị truyền thống về sự giỏi giang, công danh, thành đạt và truyền thống hiếu học.

Theo tư liệu của các nhà nghiên cứu văn hoá, hình mẫu của ông Tiến sĩ giấy làng Hậu Ái chính là bậc đại khoa Đỗ Kính Tu dưới triều Lý, hiện được người dân suy tôn làm Thành Hoàng làng.

Ông Đỗ Kính Tu (hiện chưa rõ năm sinh) nguyên là người làng Hậu Ái sinh ra trong một gia đình nhà nho hiếu học. Thuở nhỏ vốn thông minh, học ít hiểu nhiều nên 13 tuổi sớm đỗ tú tài, 18 tuổi đỗ kỳ thi võ, 23 tuổi đỗ đầu kỳ thi Tam giáo và được vua phong chức Hàn Lâm Viện Đại học sĩ kiêm Võ sư.

Thuở ấy, làng Hậu Ái vốn là vùng đất trũng, thường xuyên ngập lụt nặng. Thương dân, Đỗ Kính Tu khi ấy đã đứng ra thương lượng với các địa phương và lấy hơn 10 mẫu ruộng vua ban để đền bù cho các chủ đất có con ngòi đi qua. Nhờ đó, con ngòi được hình thành, làng Hậu Ái không còn khổ nạn vì úng ngập nữa. Sinh thời, Đỗ Kính Tu thẳng thắn, cương trực, hết lòng vì nước nhưng lại vô tình gây thù với không ít nịnh thần. Lợi dụng việc này, ông bị dèm pha và kết tội chết.

Để tưởng nhớ công lao của Đỗ Kính Tu và nhắc nhở thế hệ sau không được quên đi ơn đức này, nên vào đêm Rằm trung thu – cũng là lúc trẻ con vừa mới bắt đầu năm học mới, người dân nơi đây thường làm Ông Tiến sĩ giấy với “hai ông lính đánh gậy trông trăng” (tượng trưng cho hai quân hầu đã cùng ông tuẫn tiết) trong mâm cỗ trông trăng.

“Nhà nghiên cứu Trịnh Bách vốn nổi tiếng với các công trình nghiên cứu phục dựng hiện vật, trang phục cung đình, với các bộ áo mão của  vua chúa, và các vị trong hoàng thất xưa trong suốt những năm qua. Tuy nhiên, điều ông mong muốn nhất vẫn là khôi phục đồ chơi truyền thống cho trẻ con Việt Nam.

"Lễ hội Trung thu thì ở các nước dùng Âm lịch đều có, nhưng chỉ riêng Việt Nam gọi Trung thu là ngày Tết thiếu nhi, với những đồ chơi Trung thu cho trẻ em rất phong phú, đầy màu sắc” – nhà nghiên cứu văn hoá Trịnh Bách chia sẻ.

Theo ông Bách, Tết trung thu ngày xưa, trẻ em không thể thiếu 3 món là bánh, con giống bằng bột và đèn (nhiều loại). Việt Nam là đất nước độc nhất có tục lệ nặn con giống bột làm đồ chơi trẻ em trong dịp Tết trung thu. Tục nặn con giống bột có từ hàng trăm năm trước. Viện Viễn đông Bác Cổ hiện còn lưu giữ được ảnh những con giống bột được chụp từ đầu thế kỷ 20, với chú thích là “Đồ chơi bằng bột nhuộm màu của Tết trung thu Hà Nội”.

Đã nhiều năm, ông Trịnh Bách gần như đã bỏ cuộc trong việc khôi phục con giống bột cho đến khi cơ duyên đã đưa ông đến với nghệ nhân trẻ Đặng Văn Hậu. Năm 1998, khi đi dạo ở khu vực Nhà thờ Lớn Hà Nội, nhà nghiên cứu Trịnh Bách gặp hai ông cháu đang nặn con giống bột. Đó là một trong những người giỏi nặn con giống bột nhất ở làng Xuân La, xã Phượng Dực, huyện Phú Xuyên, nơi mà người dân thường gọi là “bánh chim cò”.

Nhà nghiên cứu Trịnh Bách hỏi về nặn con giống bột theo kiểu Hà Nội xưa và ông rất chú ý đến cậu bé đứng bên cụ Hạ ngày ấy. Còn ít tuổi, nhưng cậu bé có khiếu thẩm mỹ, có biệt tài nặn con giống. Đó chính là nghệ nhân Đặng Văn Hậu bây giờ. Nhà nghiên cứu Trịnh Bách tìm được người để hiện thực hóa ước mơ khôi phục những món đồ chơi xưa. Còn với Hậu, cậu được mở ra một “thế giới mới” - thế giới con giống bột cổ truyền của người Hà Nội.

Theo lời kể của Đặng Văn Hậu, mặc dù đã nặn con giống bột từ lâu nhưng bản thân người làng Xuân La cũng đã gần như không còn nặn con bánh chim cò mà chuyển sang nặng con giống bột trên que tre mà người dân quen gọi là tò he từ hàng chục năm nay. Khi mới bắt đầu, Hậu gặp không ít khó khăn khi chưa nắm vững các kỹ thuật, Hậu nặn sai liên tục, thậm chí anh bỏ cả việc nặn con giống que tre chỉ để ngồi cả ngày tỉ mẩn bên những con giống bột.

“Anh trai tôi lúc đó còn mắng suốt ngày, bảo tôi khôi phục để làm gì, có bán được không, mất thời gian rồi bán được bao nhiêu tiền? Thế nhưng, vì quá yêu những con giống bột, không muốn những món đồ chơi sinh động này chìm vào ký ức nên tôi cứ cố làm cho đến giờ” – nghệ nhân Hậu chia sẻ.

Đến năm 2017, Hậu bất ngờ gặp được bà Phạm Thị Nguyệt Ánh, truyền nhân cuối cùng của nghề nặn con giống bột ở Đồng Xuân. Hóa ra, để tạo được những chi tiết nhỏ, tinh tế của con giống bột, bà Ánh phải có hẳn một bộ dụng cụ riêng. Sự nhiệt tình của nghệ nhân trẻ, cái tâm của nhà văn hoá già đã lay động bà. Bà Ánh đã dạy lại cho Hậu nhiều kỹ thuật nặn, nhất là cách sử dụng bộ dụng cụ tạo hình con giống.

Kiến thức của nhà nghiên cứu Trịnh Bách, sự hỗ trợ của bà Phạm Thị Nguyệt Ánh và tay nghề, niềm đam mê của nghệ nhân trẻ Đặng Văn Hậu đã khiến những con giống bột của Hà Nội xưa được hồi sinh…

Đến nay, con giống bột của nghệ nhân Đặng Văn Hậu làm được nhiều người yêu thích và đặt hàng làm luôn tay, không chỉ Trung thu, Hậu giờ đây nặn con giống bột quanh năm và luôn được đón nhận. Mùa trung thu năm 2022, Hậu chia sẻ, các đơn đặt hàng đã được chốt từ trước đầu tháng và chỉ tập trung trả hàng, không nhận đơn thêm.

“Đến bây giờ tôi vẫn còn đơn hàng 200-300 mẫu nữa, hầu hết đều là mẫu khó phải tự tay nặn. Tôi cùng các học viên đang cố gắng nhưng có lẽ chỉ trả được ½ số lượng hàng” – lời anh Hậu.

Thành công với việc khôi phục lại con giống bột nhưng điều khiến nghệ nhân trẻ luôn đau đáu đó là sự nhầm lẫn lâu dài dẫn đến con giống bột đã bị mất tên toàn hoàn và khó để có thể tìm lại tên cũ. Theo lời kể của Hậu, con giống bột vốn giữ được tên gốc nhưng một sự nhầm lần năm 1990 đã khiến cái tên bị thay đổi hoàn toàn.

Trong một ngày hội, cụ Đặng Văn Tố miệt mài nặn những con giống bột đầy màu sắc, có một nhà báo đột nhiên hỏi "đây có phải tò he không?". Do quá đông nên cụ Tố ậm ừ cho xong và cái tên tò he bắt đầu gắn với con giống bột từ đó. Anh Hậu nói, năm 1990, sự sai lầm Tò he đã khiến nhiều cụ cao niên trong làng Xuân La, Phú Xuyên rất tức giận bởi những sản phẩm đầy tâm huyết, màu sắc và giá trị văn hoá lại bị nhầm thành một thứ đồ chơi ăn xổi và làm hàng loạt. Hiện tại, tôi vẫn đang trong quá trình phục dựng lại những con giống bột đồ chơi. Tuy biết rằng cái tên tò he đang là sai và rất muốn tìm hướng để trả lại tên cũ cho con giống bột nhưng tò he đã là tên được mọi người biết đến và rất khó để có thể tìm lại được tên cũ.

Con giống bột của Hà Nội xưa có dòng sản phẩm chính, một là dòng của Đồng Xuân, hai là của Phố Khách - tức phong cách nặn bột do người Trung Quốc mang sang. Con giống Đồng Xuân thường do các bà, các cô nặn khi đến mùa lễ tết, hay khi nhàn rỗi. Đề tài thông dụng nhất của con giống bột trung thu Đồng Xuân được lấy từ các loại vật nuôi và vật dụng gần gụi với con người thời xưa. Phổ biến nhất là sáu con vật có ích với chủ nuôi. Tức là các con trâu, ngựa, lợn, dê, gà và chó.

Con giống Phố Khách cầu kỳ, tinh xảo hơn và còn được gọi là con giống vẩy. Đề tài của các con giống Phố Khách thiên về thần thoại, thí dụ như nghê hý châu, sư tử hý cầu, cá hóa long, con thiềm thừ (cóc 3 chân trên cung Trăng),... Các con giống bột Hà thành được làm bằng bột hoành tinh trộn bột nếp, sau này bột hoành tinh được thay bằng bột năng.

Ngoài ra, một phong cách khác được thừa nhận là con giống phong cách Phú Xuyên. Theo đó, người Xuân La thường làm con giống nằm trên một “bệ” nhỏ bằng tre, nứa gọi là “con bệt”. Mãi sau này người ta mới nghĩ ra cách làm con giống trên que, dễ nặn, dễ chơi hơn, gọi là “con que”. Con giống Phú Xuyên có các đường nét thô mộc, ngây ngô hơn so với con giống Đồng Xuân và Phố Khách. Theo lời kể của Đặng Văn Hậu, “bánh chim cò” Phú Xuyên gần như cũng đã bị lãng quên từ năm 1989 cũng đã hồi sinh mạnh mẽ. Nhưng theo Đặng Văn Hậu và nhiều nghệ nhân ở làng, chỉ tiếc, cái tên dân dã “bánh chim cò” lại mất đi. Quãng hai chục năm trước, một số báo chí gọi nhầm là “tò he”. Lâu ngày, cái sai ấy thành… phổ biến.

“Tò he là một loại đồ chơi làm từ đất nung tại Hội An. Tại Phú Xuyên, người dân nặn bánh chim cò rồi gắn thêm lưỡi gà có thể thổi kêu được như thế gọi là con tò te. Có lẽ, người ta đã nhầm lẫn khái niệm giữa hai con và giờ thậm chí làng nghề Xuân La cũng được gọi theo tên là làng nghề tò he. Mặc dù biết là sai nhưng do thời gian đã quá lâu và đã thành khái niệm, tôi chỉ biết cách giữ tên gọi và tích cực tuyên truyền để có thể lấy lại tên cho con giống bột” – Hậu cho biết.

Nhận thấy thị trường hiện nay chủ yếu là các con giống nặn hình siêu nhân hay các nhân vật trong những bộ phim hoạt hình hiện đại, Hậu quyết tâm kết hợp hai trường phái con giống Đồng Xuân và con giống phố Khách để cho ra những con giống mang đậm chất dân gian mà nâng cao được tính thẩm mỹ.

Hậu bảo, những yếu tố truyền thống, dân gian giúp con giống tồn tại được lâu và có thể giới thiệu với bạn bè quốc tế. Con giống không chỉ bộc lộ kỹ thuật và mỹ thuật của người nghệ nhân mà còn thể hiện được những câu chuyện riêng của từng nhân vật dân gian. Ví dụ điển hình như sự tích cóc ba chân hay bộ lục súc tranh công...

Không chỉ sản xuất ra những con giống theo nhu cầu thị trường, Hậu mở lớp dạy nghề cho trẻ em trong vùng. Anh nhận dạy học sinh từ lớp 6 đến lớp 12. Thế nhưng kinh tế trong vùng dần khá giả hơn, trẻ em không mặn mà với việc nặn con giống để kiếm thêm thu nhập, chỉ còn lại một ít người thực sự có niềm đam mê mới bám trụ lại với nghề.

Hiện nay, các lứa học viên trẻ của Hậu liên tục được bổ sung và dần lọc ra những nhân tố tốt nhất để truyền nghề. Không chỉ đào tạo miễn phí, Hậu còn trả lương cho những học viên đó để tiếp tục giữ lửa nghề nặn con giống bột.

Việc phát triển theo hướng đi mới cũng khiến Hậu trăn trở. Để làm được những con giống kết hợp cả hai trường phái đòi hỏi người thợ phải có tay nghề rất cao. Đào tạo được phải ngồi kèm từng ly từng tý. Dù thợ đã rất giỏi nhưng phải mất nhiều năm mới thành thục được cả hai trường phái, nên nhiều người bỏ dở giữa chừng. Hậu từng ngỏ lời kết hợp với những nghệ nhân khác trong làng nhưng mọi người chọn theo lối truyền thống...

Cùng với việc truyền lửa cho thế hệ sau, Hậu vẫn luôn kiến định với con đường mình chọn khi làm bạn với những con giống bột thân thương, điều quan trọng mà anh tâm niệm đó là giữ gìn những giá trị truyền thống văn hoá cho trẻ con. “Thích nhất là khi tôi bán hàng ở phố cổ Hà Nội. Rất nhiều người đứng tuổi hét lên đầy phấn khích rồi chỉ cho con cháu “đây này, ngày xưa mẹ chơi cái con giống này này”. Lúc ấy tôi rất xúc động vì giá trị truyền thống vẫn ở đó, vẫn còn nhiều người nhớ về con giống bột đúng với tên của nó” – giọng Hậu hào hứng.

Con giống bột từ một thứ đồ chơi lãng quên đã được làm sống lại. Một thứ đồ chơi nhỏ bé, nhưng gói cả những nét tinh tế của người Hà Nội. Hành trình khôi phục con giống bột như càng khẳng định rằng những nét đẹp văn hoá tuy thời có lúc khác nhau nhưng sẽ vẫn luôn vững bền.

Mặt nạ giấy bồi từng là món đồ yêu thích của trẻ em Hà thành mỗi dịp trung thu. Đến nay, những chiếc mặt nạ bằng giấy thủ công đang dần biến mất, thay vào đó là những món đồ chơi hiện đại khiến cho nghề làm mặt nạ giấy bồi gần như biến mất ở Hà Nội. Giờ đây, người ta chỉ còn nhớ đến làng nghề đồ chơi trung thu truyền thống ở làng Ông Hảo (Hưng Yên). Ít người biết, ở Hà Nội, hiện có vợ chồng nghề nhân ông Nguyễn Văn Hòa (67 tuổi) và bà Đặng Hương Lan (63 tuổi) vẫn còn giữ nghề truyền thống làm mặt nạ giấy bồi.

Nhiều người đã từng là trẻ con thi thoảng lại than phiền về Tết Trung thu giờ chẳng đọng lại chút nào bóng hình ngày xưa, song vẫn còn đó những con người tài hoa ngoài kia, miệt mài lưu giữ những giá trị truyền thống chứa đựng bao hồn cồn dân tộc trong những món đồ chơi Trung thuTrong căn phòng gác mái diện tích chưa đến 30m2 nhưng xếp la liệt nào là những chiếc mặt nạ với những hình thù khác nhau. Mỗi chiếc không giống nhau nhưng đều có một cái hồn rất riêng không lẫn với bất kì đâu.

Bà Đặng Hương Lan chia sẻ, làm mặt nạ giấy là nghề gia truyền của gia đình. Từ khi còn bé, bà đã được dạy cách tô màu mặt nạ, cách bồi keo, dán giấy, làm những chiếc mặt nạ truyền thống. Sau này lớn lên, niềm đam mê làm mặt nạ giấy bồi khiến bà quyết định nối nghiệp gia đình, đến nay cũng đã hơn 40 năm.

Bà Lan cho biết mặt nạ giấy bồi từng là món đồ chơi được yêu thích của trẻ em Hà thành. Từ khi mặt nạ nhựa giấy của Trung Quốc tràn vào thị trường, sản phẩm truyền thống không còn được ưa chuộng nữa. Hàng hóa ế ẩm làm mọi người cũng nản, dần bỏ nghề. Chỉ có nhà bà là vẫn cố gắng giữ nghề.

“Những năm cuối 90 đầu 2000, trẻ con ngày ấy thích mê Tôn Ngộ Không với siêu nhân, các loại mặt nạ hình Tề Thiên Đại Thánh, Đường Tăng, siêu nhân… cứ thế xuất hiện rồi bán đắt như tôm tươi. Vốn ít, lãi nhiều, lại không tốn công, người ta dần bỏ nghề để đi buôn. Nhà tôi vì yêu những chiếc mặt nạ nên vẫn cố gắng giữ cho con cháu” – bà Lan chia sẻ.

Theo lời ông Nguyễn Văn Hòa thì làm một chiếc mặt nạ bằng giấy bồi là một quá trình nghệ thuật, trải qua nhiều công đoạn công phu. Điều này đòi hỏi người người làm nghề phải thật tỉ mỉ và chỉn chu trong từng chi tiết mới có thể cho ra những sản phẩm đẹp. Mỗi loại mặt nạ sẽ có một khuôn riêng. Công đoạn xé giấy, bồi keo phải thật cẩn thận, chỉ sai sót một chút thôi sẽ khiến mặt nạ sẽ không được căng đẹp mà nhăn nhúm méo. Mỗi chiếc mặt nạ được bồi từ 4-5 lớp giấy vụn. Khi đã bồi đủ giấy, mặt nạ sẽ được mang đi phơi khô dưới ánh nắng tự nhiên chứ không dùng máy sấy để tránh bị nhăn.

Để mỗi chiếc mặt nạ được đều và đẹp, quá trình tô màu cũng phải chia ra từng công đoạn nhỏ, tô từng màu riêng, mỗi màu lại phải tô đi tô lại nhiều lần. Sau khi tô xong mặt nạ sẽ được mang ra phơi, đợi khô rồi mang ra tô tiếp màu mới. Để giữ được họa tiết mặt nạ hoàn chỉnh những nghệ nhân phải vẽ rồi lại phơi hàng chục lần.

Chia sẻ về kỉ niệm xúc động nhất trong suốt quãng thời gian làm nghề, bà Lan nói: “Tôi nhớ mãi một bạn sinh viên đến nhà mua một chiếc mặt nạ. Nhưng bạn ấy đưa cho tôi 500.000 đồng. Khi tôi trả lại tiền thừa thì bạn ấy nói: Cháu xin lấy một chiếc mặt nạ làm kỉ niệm. Phần còn lại cháu biếu cô, mong cô luôn mạnh khoẻ để giữ gìn văn hoá truyền thống”. Số tiền dù không lớn nhưng lúc đó tôi cực kì xúc động và luôn thấy hạnh phúc khi làm nghề”.

Hiện nay, mỗi mùa Trung thu, vợ chồng ông Hòa, bà Lan sản xuất được hơn 2.000 chiếc mặt nạ các loại. Giá mặt nạ dao động từ 30.000 đến 45.000 đồng/chiếc, tùy vào từng loại, kích cỡ, màu sắc. Mỗi ngày vợ chồng bà chỉ làm được vài chiếc. Cũng chính vì vậy nguồn thu nhập từ làm mặt nạ không cao. Tuy vậy, vì yêu nghề nên bà vẫn nhất quyết theo đến cùng.

Cho đến nay, bà Lan ông Hoà vẫn giữ nguyên sự tỉ mỉ theo từng công đoạn, công suất vì vậy mà cũng không cao. Tuy nhiên, từ sự tỉ mẩn ấy đã khiến chất lượng của chiếc mặt nạ giấy bồi dù thăng trầm theo thời đại nhưng chưa bao giờ bị mất đi chất lượng ban đầu. Dù phải cạnh tranh với thị trường nhưng ông bà vẫn giữ nguyên quan điểm không chạy theo số lượng. Chính vì thế mà những chiếc mặt nạ tưởng như đơn sơ mộc mạc ấy lại rất đắt hàng, làm ra đến đâu bán hết đến đó. Mặc dù tình yêu với nghề vẫn chưa bao giờ nguôi nhưng gia đình nghệ nhân cuối cùng giữ hồn nghề mặt nạ giấy bồi của đất Kẻ Chợ không khỏi buồn khi nghĩ đến một ngày nghề sẽ mai một.

Khó khăn cạnh tranh kết hợp với việc nghề cũng rất "kén" người làm, vì vậy rất hiếm có người theo nghề được lâu dài. Bà Lan chia sẻ, ngày trước cũng có một nhóm người đến đây xin học nghề, nhưng họ chỉ quan tâm đến số lượng hơn chất lượng, vì vậy hai vợ chồng ông bà không đồng ý dạy.

"Nghề này ít người làm được, cho dù làm được trông cũng xấu vì học xổi, không nắm được hồn cốt của mặt nạ, làm vài năm không bán được thì cũng sẽ nản. Đối với tôi, đây không phải chỉ là một nghề mà còn là sự gìn giữ trọn vẹn những giá trị truyền thống về ngày Tết trung thu xưa cũ. Vì thế, tôi sẽ chỉ nhận dạy cho những người thật sự tâm huyết với nghề, thật sự yêu nghề, chỉ có như thế nghề làm mặt nạ giấy bồi mới có thể gìn giữ được lâu dài" – lời bà Lan.

Xa lạ với giới trẻ ngày nay, nhưng vào thời bao cấp, thiên nga bông từng là món quà chứa đựng bao niềm vui lấp lánh thơ trẻ mà nhiều bé gái hằng ao ước. Với người Hà Nội cũ, thiên nga bông là món đồ chơi độc đáo, như một niềm tự hào về sự lịch thiệp, tinh tế trong lối chơi. Từng là món đồ chơi phổ biến, nhưng rồi, món đồ chơi này mai một theo thời gian. Người biết đến thiên nga bông ngày càng ít. Món đồ chơi cũng gần như biến mất khỏi thị trường. Cụ Vũ Thị Thanh Tâm là người cuối cùng giữ lại thiên nga bông nhưng đó là chuyện cũ. Những cánh thiên nga bông cuối cùng đã tìm được đôi bàn tay mới để đậu, đó là con dâu cụ Tâm, cô Quách Thị Bắc.

Hơn 30 năm trước, cô Bắc về làm dâu cụ Vũ Thị Thanh Tâm. Trước đó, chị chưa từng biết về món đồ chơi này. Nhưng chị mê ngay từ lần đầu nhìn thấy. Đó là khi đến nhà anh Ngô Văn Tấn - người yêu chị thuở ấy, thấy mẹ chồng tương lai ngồi làm những con thiên nga bông trắng muốt. “Từ khi quen chú, đến nhà chơi là đã thấy yêu thích những giỏ thiên nga bông. Đến khi về làm dâu năm 1988 là cô bắt đầu học nghề” - cô Quách Thị Bắc, con dâu cụ Tâm, kể lại.

Làm thiên nga bông cần phải rất tỉ mẩn. Đầu tiên là phải lấy giấy gấp làm thân thiên nga, sau đó nhồi bông vào bên trong cho cứng. Cổ thiên nga được uốn bằng dây thép gắn vào thân. Người thợ lấy bông phủ toàn bộ thân và cổ thiên nga rồi tiếp tục dùng nước hồ phết cho thân và cổ thiên nga sao cho thật mịn. Đây cũng là công đoạn khó nhất để làm nên một con thiên nga đẹp, bởi nếu bóc bông và phủ không khéo, bông sẽ rối hoặc xoắn, thiên nga sẽ không đẹp. Để làm cánh thiên nga, phải dùng bông bóc thành từng lớp mỏng, dàn đều ra rồi phết hồ, dán nhiều lớp bông vào với nhau, ép cho phẳng, sau đó, lấy miếng bông ép mỏng này cắt thành những đôi cánh... Khi hoàn thành, lẵng thiên nga hiện ra đẹp trang nhã, sang trọng.

“Khó nhất ở phần đầu, làm sao cho đầu con vật nhỏ xinh, nhẵn nhụi. Sau khi phủ bông, tay phải ‘xuê” theo một chiều, nếu xoay hướng khác ngay lập tức bông bị xù ra. Phần mỏ không phải ai cũng vít được vừa vặn, ra dáng nhọn đúng theo mỏ thiên nga. Tóm lại là phải làm cho ra được hình con thiên nga chứ không phải con vịt, con ngỗng hay gà” – cô Bắc nói thêm.

Thủa còn “vang bóng”, mỗi mùa Trung thu, nhà cụ Tâm, cô Bắc có thể tiêu thụ hết 1.000 lẵng thiên nga.

“Ngày ấy, thiên nga bông bán đắt hàng lắm, làm đến đâu hết đến đấy, cứ xách xuống phố là có người mua. Nhiều nhà trên phố Hàng Mã cũng bán nhưng làm không được tỉ mẩn, đẹp đẽ như nhà mình” – cô Bắc kể lại.

Dưới tác động của kinh tế thị trường, giống như nhiều món đồ chơi trung thu truyền thống khác, thiên nga bông của nhà cô Bắc cũng không thể tránh khỏi cảnh nhường sức hấp dẫn cho đồ chơi chạy bằng pin, có đèn nhấp nháy, biết cử động, phát ra âm thanh vui tai. Lợi nhuận không cao, thu nhập ít mà công sức nhiều, nhiều nhà trên phố Hàng Mã dần bỏ nghề, mỗi mình gia đình cụ Tâm, cô Bắc vẫn quyết tâm bám trụ.

Kể từ ngày có cô Bắc, công việc làm thiên nga của cụ Tâm có thêm người gồng gánh. Mỗi mùa Trung thu, nơi căn gác nhỏ ngổn ngang nào giấy nào bông, hai mẹ con lại quây quần sớm tối bên nhau, cho ra đời những giỏ thiên nga xinh xẻo. “Thời thế đổi khác, bà cũng buồn nhưng chỉ bảo bán sẽ không chạy như xưa chứ chưa bao giờ có ý định thôi không làm nữa” – cô Bắc chia sẻ .

Có một giai đoạn người dân gần như đã để những giỏ thiên nga bông vào quên lãng, hàng làm ra không bán chạy nữa, gia đình cụ Tâm, cô Bắc đã định cất đi, giữ lại thiên nga bông trong ký ức. Nhưng rồi cứ gần Trung thu, trong lòng lại xốn xang, lại mua nguyên vật liệu về làm... Cũng nhờ thế, mà cô Bắc giữ nghề được đến bây giờ, khi cộng đồng quan tâm hơn đến văn hóa truyền thống. Thiên nga bông lại một lần nữa được hồi sinh.

Những ngày Trung thu năm 2022, từng giỏ thiên nga bông ngày nào lại xuất hiện trên một số gian hàng và thu hút sự chú ý của các bà, các cô trung tuổi với một nét hoài niệm không thể kể bằng lời. Tết Trung thu của Hà thành luôn có những nét riêng. Thiên nga bông là một trong số ấy. Có những nét đẹp tưởng đã nhạt phai và chỉ còn trong ký ức của những người yêu giá trị truyền thống và bồi hồi cái không khí trung thu xưa. Nhưng đó chỉ là đi để rồi lại trở về. Đấy là câu chuyện của nhiều món đồ chơi dân gian, của con giống bột, mặt nạ giấy bồi... và bây giờ là của thiên nga bông.

Những năm gần đây, mặc dù đồ chơi trung thu truyền thống đã được người dân tìm lại như để tìm về tuổi thơ xưa nhưng không thể phủ nhận sức ép của những món đồ chơi ngoại nhập. Trẻ em ngày nay có nhiều lựa chọn hơn và thường thích những món đồ chơi màu sắc, lấp lánh, có đèn điện, có phát ra âm thanh và mang hình ảnh thần tượng… Vì thế, các nghệ nhân trân quý giá trị truyền thống nhưng vẫn phải vận động, tìm hướng mới cho những nét đẹp văn hoá truyền thống.

Nghệ nhân Đặng Văn Hậu chia sẻ, thuở xưa, khi còn thiếu thốn, “bánh chim cò” vừa là đồ chơi vừa là đồ ăn nhưng nay cũng phải thay đổi để phù hợp. “Trong mâm cỗ xưa, con giống bột là thứ không thể thiếu. Lũ trẻ ngày ấy cứ nhìn mâm cỗ Trung thu rồi xí trước con nào là của đứa nào. Thời ấy, toàn bộ nguyên liệu nặn con “bánh chim cò” đều rất sạch, là nguyên liệu làm bánh. Nguyên liệu thường được hấp một lần cho chín, mịn rồi mới nặn. Lũ trẻ con phá cỗ rồi cầm chơi, chơi chán rồi lại đem hấp lại để ăn. Thế nhưng, giờ đây mọi thứ không còn thiếu thốn, trẻ con không cần ăn bánh này nữa, tôi cũng phải tìm thêm hướng đi mới” – nghệ nhân trẻ chia sẻ.

Hậu nhận ra, nếu làm theo cách cũ thì sản phẩm không thể bảo quản lâu dài, dễ hỏng, không thể làm được chi tiết tinh xảo và tăng giá trị. Bỏ qua phần ăn, Hậu tập trung vào cải tiến nguyên liệu để sản phẩm có thể bảo quản được lâu hơn, tạo được những chi tiết đẹp. Bên cạnh đó, Hậu cũng từ kinh nghiệm cá nhân, anh kết hợp những kỹ thuật đặc trưng nhất của cả 3 phong cách để tạo ra những con giống bột mới.

Ví dụ như bộ "Nghê hý châu" với phần đuôi là kỹ thuật xoắn màu bột đặc trưng của phong cách Phú Xuyên, thân mình vảy tinh xảo của con giống Phố Khách và miệng ngậm châu của con giống Đồng Xuân.

Sự cải tiến mang đến giá trị mới cho con giống bột, từ những con que chỉ vài ba chục nghìn, những bộ con giống bột tinh xảo ra đời với giá trị cao gấp hàng chục lần nhưng vẫn cháy hàng.

Bên cạnh đó, các nghệ nhân cũng đã vượt ra khỏi phạm vi ngôi làng của mình, không chỉ giữ nghề, dưới sức mạnh của mạng xã hội và truyền thông số, họ đã tìm thêm cách mới để giúp các giá trị truyền thống thêm bay xa.

Các nghệ nhân tích cực tự “truyền thông” qua kênh mạng xã hội cá nhân, tham gia vào các workshop về văn hóa truyền thống. Nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyến, gia đình ông Hoà bà Lan năm nào cũng xuất hiện ở chương trình Trung thu tổ chức tại bảo tàng Dân tộc học; Cô Quách Thị Bắc truyền lửa nghề và tình yêu với thiên nga bông tại các chương trình văn hoá tổ chức tại Hoàng thành Thăng Long. Nghệ nhân Đặng Văn Hậu ngoài kênh facebook cá nhân còn tích cực “thương mại điện tử hoá” những bộ con giống bột và ấp ủ xuất khẩu ra nước ngoài.

Giữa tác động của thị trường, những người nghệ nhân cả già lẫn trẻ như Hậu, ông bà Hoà Lan, bà tuyến, cô Bắc… vẫn còn lưu luyến những nét giá trị xưa cũ thật giống như những người còn sót lại của thời hoàng kim trung thu xưa. Nhưng với những người còn nặng tình với giá trị truyền thống, những thứ như doanh số bán được hay có chăng mai một nghề không quan trọng bằng việc cứ từng ngày cần mần giữ nghề, giữ cái đẹp của văn hoá truyền thống.

Chính vì có những người như thế, những người đã từng là trẻ con lại một lần nữa mong bé lại để sống trong ký ức đẹp đẽ của Trung thu. Những đứa trẻ ngày nay cũng vì thế mà được biết những món đồ chơi Trung thu truyền thống của dân tộc cũng đẹp đẽ như thế nào. Cho đến nay, trung thu có phải chăng đã nhạt đi đã là câu hỏi chẳng thể trả lời được. Trung thu đã thay đổi hay phải chăng những con người đã lớn lên mới là thay đổi? Điều ấy chẳng quan trọng, chỉ cần có người trân trọng và nâng niu những giá trị trung thu xưa cũ thì trung thu vẫn cứ là đẹp, vẫn cứ là tuổi thơ của trẻ nhỏ.