Người giữ “lửa” ca trù Thượng Mỗ

Trong nhiều năm qua, nghệ nhân Nguyễn Thị Tam đã dạy hơn 100 học trò.

Thượng Mỗ là một trong những cái nôi của ca trù ở nước ta, nơi Nhân dân vẫn lưu truyền câu chuyện về người con của dòng họ Nguyễn Duy - một dòng họ hát ca trù nổi tiếng của đất Thượng Mỗ - là cụ Nguyễn Thị Hồng, nhờ giỏi nghề đàn hát mà được nhà vua vời về cung, phong làm Đệ nhị Cung phi. Ở Thượng Mỗ, hiện còn đền thờ cụ Nguyễn Thị Hồng, người được Nhân dân tôn vinh là “Bà chúa Ca trù”.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Tam, SN 1950, là con cháu dòng họ Nguyễn Duy. Mẹ bà Tam là cụ Nguyễn Thị Chản từng là ca nương nức tiếng vào những năm 1940. Nghệ nhân Nguyễn Thị Tam kể, nhờ có bố mẹ bà đều là những kép đàn, đào nương cự phách nên từ nhỏ bà đã được đắm mình trong những làn điệu ca trù mượt mà, những câu ca sâu lắng mà đầy triết lý. Thừa hưởng “dòng máu” ca trù nên rất nhanh, nghệ nhân Nguyễn Thị Tam đã thuộc làu 36 làn điệu cổ từ Thét nhạc, Ngâm vọng, Tỳ bà, Bắc phản đến múa hát Bỏ bộ, Bài bông... Năm 12 tuổi, bà đã rành rẽ hàng chục thể cách ca trù cổ, rồi được bố mẹ cho đi biểu diễn trong vùng.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Tam chia sẻ, ca trù cầu kỳ về nhịp phách và giọng hát ca nương chứ không cầu kỳ về nhạc cụ biểu diễn. Người hát phải kết hợp nhuần nhuyễn các giác quan, tai nghe đàn, miệng hát và tay đánh phách. Hát được đã khó, hát giỏi còn khó hơn nhiều. Hát ca trù toàn dùng hơi trong, hơi thật. Để giữ hơi được lâu, ca nương không bao giờ mở to miệng mà phải mím chặt, tiếng nào cũng từ cổ họng phát ra, gằn nén rất công phu. Muốn hay còn phải nhả chữ cho thật giỏi nữa.

Bà kể, trước khi mất, mẹ bà gọi vào đọc cho chép tất cả những làn điệu ca trù cổ rồi trao cho bộ phách đã gắn bó với cụ cả đời. Thế nên, nghệ nhân Nguyễn Thị Tam luôn tự nhủ lòng phải giữ lấy vốn cổ mà các cụ để lại vì không giữ được nghề thì thật có lỗi với tổ tiên.

Trong hơn 100 học trò có 45 người trở thành ca nương, có thể hát, biểu diễn nhiều lối hát ca trù cổ

Theo lệ xưa, ca trù chỉ được truyền trong dòng họ. Nhưng bây giờ, nhiều người trong làng không còn mặn mà với ca trù, người trẻ thì hầu hết thích nhạc hiện đại, nhạc nước ngoài. Không muốn một loại hình nghệ thuật độc đáo của cha ông bị lãng quên, năm 2003 bà Tam đề xuất và được chính quyền xã Thượng Mỗ ủng hộ thành lập CLB ca trù. Những ngày đầu đó biết bao khó khăn, nhọc nhằn. Bà Tam phải đi vận động từng nhà để họ đồng ý cho con em tham gia học hát ca trù, bỏ tiền túi để cho lớp học hoạt động. Thế rồi CLB cũng quy tụ được 18 thành viên. Bà Tam mạnh dạn phá lệ, truyền dạy nghề cho tất cả những ai đam mê, yêu thích loại hình ca hát này.

Từ khi thành lập CLB đến nay, nghệ nhân Nguyễn Thị Tam đã dạy hơn 100 học trò, trong đó 45 người trở thành ca nương, có thể hát, biểu diễn nhiều lối hát ca trù cổ. CLB ca trù Thương Mỗ luôn duy trì trên 30 thành viên, độ tuổi trải rộng từ 6 đến 50. Cứ vào tối thứ bảy, chủ nhật hằng tuần, nhà bà Tam lại rộn ràng tiếng hát. Mấy năm nay, người dạy kép đàn là ông Sách đã mất, bà Tam lại thay ông trực tiếp hướng dẫn học viên kỹ thuật đánh đàn, cầm trống chầu, giữ nhịp phách.

Bà Tam vui mừng chia sẻ, từ chỗ phải đi vận động người học, đến giờ, đã có nhiều người đến xin vào học, có khi phải “xét”, phải cam kết theo hết khóa, không bỏ ngang mới cho vào.

Ghi nhận những đóng góp của nghệ nhân Nguyễn Thị Tam, năm 2013, bà vinh dự được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian. Năm 2015, bà được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú và đặc biệt vào ngày 9/9/2022 bà được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân loại hình nghệ thuật biểu diễn dân gian ca trù.

Vốn là một kép đàn nổi tiếng ca trù nên bà Tam có thuận lợi vừa dạy hát, vừa dạy mọi người chơi đàn đáy, gõ phách. Mười mấy năm qua, hơn 30 cháu được nghệ nhân Nguyễn Thị Tam kèm dạy ca trù giờ đã thành ca nương hoạt động tại các CLB trong Nam, ngoài Bắc.

CLB ca trù Thương Mỗ luôn duy trì trên 30 thành viên, độ tuổi trải rộng từ 6 đến 50

Cuối tháng 12/2022, nghệ nhân Nguyễn Thị Tam dẫn đầu CLB Ca trù Thượng Mỗ tham gia Liên hoan Ca trù Hà Nội lần thứ III. Tại Liên hoan, bà Tam lên sân khấu gần như tất cả các tiết mục của CLB, nhưng không với vai trò của một thí sinh. Người nghệ nhân cao tuổi xuất hiện trên sân khấu trong vai trò một kép đàn, cho dù xuất thân bà vốn là một đào nương và danh tiếng đến với bà cũng ở vai trò này. Bà nhường “đất diễn” để lớp trẻ thi thố, trải nghiệm. Sự xuất hiện của bà trên sân khấu cũng một phần là để động viên các đào nương trẻ của CLB Thượng Mỗ thêm phần tự tin.

Trong số những học trò của nghệ nhân Nguyễn Thị Tam, có hai em Nguyễn Thị Thúy, Nguyễn Thị Lụa đã bộc lộ tài năng, có thể tiếp bước các thế hệ đi trước, gìn giữ và phát huy giá trị di sản ca trù trên mảnh đất được coi là cái nôi của ca trù cổ này.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Tam còn được mời lên Phượng Lâu (Việt Trì, Phú Thọ) mở lớp dạy ca trù cho 18 người ròng rã mấy tháng trời, nhiều học viên đã hát và thuộc những điệu hát cổ, trong số đó có nhiều học viên đi thi còn được giải thưởng lớn.

Năm 2009, nghệ thuật ca trù đã được UNESCO đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp. Từ đó đến nay, ca trù đã có sự trở lại mạnh mẽ, nhờ sự chung tay của cả cộng đồng. Nghệ thuật trình diễn ca trù đã có những khởi sắc hơn, thể hiện qua mức độ thực hành di sản được duy trì thường xuyên, sự mở rộng về số lượng người tham gia và số lượng các CLB. Hiện nay, Hà Nội đã có gần 20 nhóm, CLB ca trù sinh hoạt, biểu diễn đều đặn, lưu giữ được trên 30 thể cách, điệu múa cổ và phát triển thêm hàng chục làn điệu mới; hơn 50 người có khả năng truyền dạy cùng hàng trăm người theo học.

Hi vọng với những nỗ lực không mệt mỏi của các nghệ nhân cùng các cơ quan quản lý, sẽ từng bước đưa ca trù từ danh sách “Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp” sang danh sách “Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại”.

	Vì sao NSƯT Quốc Trụ gắn bó với nghề giáo thay vì ca sĩ dù là giọng ca opera hàng đầu Việt Nam?
	Nghệ nhân Trần Lưu: Người “giữ lửa” của làng gốm Bát Tràng

Dương Quyên