Kỳ 2: Ghi dấu ấn với thủ tục tố tụng riêng biệt và thân thiện

Một phiên toà xét xử người chưa thành niên phạm tội. Ảnh minh hoạ

Bước đột phá trong cải cách tư pháp

Trong hệ thống pháp luật Việt Nam có một số đạo luật như Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng hình sự, Luật Trẻ em… đã góp phần quan trọng trong việc bảo vệ người chưa thành niên nói chung và trong lĩnh vực TPNCTN nói riêng. Tuy nhiên, qua tổng kết thực tiễn thi hành pháp luật nhận thấy vẫn còn tồn tại những vướng mắc, bất cập. Đơn cử, các quy định về TPNCTN còn tản mạn ở nhiều đạo luật khác nhau nên chưa bảo đảm tính thống nhất, đồng bộ. Ngoài ra, một số quy định chồng chéo, mâu thuẫn, nhiều tầng nấc dẫn đến hiệu quả thực thi chưa cao.

Mặt khác, những năm gần đây, tình trạng người chưa thành niên bị xâm hại cũng như tình trạng người chưa thành niên vi phạm pháp luật vẫn còn diễn biến hết sức phức tạp và có chiều hướng gia tăng. Điều này đe dọa trực tiếp đến các quyền và lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên, làm ảnh hưởng đến môi trường sống, tác động xấu đến sự phát triển bình thường về thể chất và tinh thần của thế hệ chủ nhân tương lai của đất nước.

Sau khi được Quốc hội thông qua ngày 30/11/2024, Luật TPNCTN sẽ chính thức có hiệu lực từ ngày 1/1/2026 đánh dấu một bước tiến quan trọng trong cải cách tư pháp của Việt Nam. Luật TPNCTN không chỉ khắc phục những bất cập trong hệ thống pháp luật hiện hành mà còn tạo ra một khuôn khổ pháp lý thống nhất, chuyên biệt, nhằm bảo vệ tối đa quyền lợi hợp pháp của người chưa thành niên trong quá trình tố tụng hình sự.

Lấy giáo dục làm trung tâm

Theo Phó Chánh án TAND tối cao Nguyễn Văn Tiến, việc áp dụng Luật TPNCTN đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng từ tất cả các cán bộ tư pháp, bởi đây là đạo luật có ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực pháp lý như Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng Hình sự, Luật Thi hành án hình sự. Tuy nhiên, việc áp dụng hiệu quả không chỉ phụ thuộc vào nội dung của Luật mà còn đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng về nhân lực. Do đó, toàn bộ quá trình tố tụng đối với người chưa thành niên phải do các điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán có chuyên môn về tâm lý học và khoa học giáo dục đảm nhiệm. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết về đào tạo và nâng cao năng lực cho đội ngũ cán bộ tư pháp.

Đồng quan điểm, Trưởng phòng Phòng Hình sự, hành chính, gia đình và người chưa thành niên (Vụ Pháp chế và Quản lý Khoa học TAND tối cao) Hoàng Song Mai cho biết, việc nâng cao năng lực cho đội ngũ tư pháp là một trong những nhiệm vụ trọng tâm trong thời gian tới. Hệ thống Tòa án sẽ triển khai các chương trình tập huấn chuyên sâu để bảo đảm rằng, tất cả các cán bộ tư pháp đều hiểu rõ các quy định mới của Luật TPNCTN và có kỹ năng xử lý các vụ án liên quan đến người chưa thành niên theo đúng tinh thần nhân văn và giáo dục của Luật.

Một trong những điểm nổi bật của Luật TPNCTN đó là bổ sung các quy định về tố tụng thân thiện trong giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố đối với người chưa thành niên. “Các quy định về thủ tục xét xử của Luật TPNCTN cũng thể hiện tính riêng biệt, thân thiện khi giao cho Tòa gia đình và người chưa thành niên hoặc do thẩm phán chuyên trách xét xử các vụ án hình sự và xử trong phòng xử án thân thiện. Khi xét xử không còng tay hoặc sử dụng các phương tiện cưỡng chế khác; cho phép người làm công tác xã hội trình bày Báo cáo điều tra xã hội đối với người chưa thành niên. Việc xét hỏi, tranh luận phải được tiến hành phù hợp với lứa tuổi, khả năng nhận thức của người chưa thành niên…”, bà Hoàng Song Mai cho biết thêm.

Luật sư Đinh Thị Nguyên, Giám đốc Công ty Luật TNHH Minh Nguyên Legalsun, Đoàn Luật sư TP Hà Nội cho biết, Luật TPNCTN đã chính thức khẳng định các nguyên tắc như: nguyên tắc “Bảo đảm lợi ích tốt nhất” (Điều 5); nguyên tắc “Ưu tiên áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng” (Điều 11) và nguyên tắc về “Áp dụng hình phạt” (Điều 12).

Việc Luật TPNCTN khẳng định nguyên tắc “Bảo đảm lợi ích tốt nhất” của người chưa thành niên phạm tội thể hiện mạnh mẽ việc chú trọng đến lợi ích của người chưa thành niên, đúng với các chuẩn mực quốc tế về bảo vệ trẻ em. Bên cạnh đó, chuyên gia pháp lý cho rằng, việc Luật TPNCTN khẳng định nguyên tắc “Ưu tiên áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng” cũng là một bước tiến và cho rằng những nguyên tắc này khá tương đồng với các tiêu chuẩn quốc tế và có nhiều điểm tiến bộ rất đáng ghi nhận. Tuy nhiên, tên gọi, nội dung và đặc biệt là các quy định cụ thể hóa một vài nguyên tắc cần được tiếp tục chỉnh sửa, bổ sung trong thời gian tới.

“Đối với biện pháp xử lý chuyển hướng tham gia chương trình học tập, dạy nghề được áp dụng đối với các trường hợp quy định tại Điều 37, Luật TPNCTN. Cụ thể, người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi phạm tội rất nghiêm trọng, trừ trường hợp phạm tội rất nghiêm trọng về các tội “Giết người”, “Hiếp dâm”... hoặc đã được áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng mà phạm tội mới. Tiếp đến là được áp dụng trong trường hợp người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi phạm tội rất nghiêm trọng do vô ý, phạm tội nghiêm trọng hoặc phạm tội ít nghiêm trọng, trừ phạm tội nghiêm trọng về các tội liên quan đến sản xuất, tàng trữ, mua bán, vận chuyển trái phép chất ma túy...”, luật sư Đinh Thị Nguyên viện dẫn.

Kỳ 1: Pháp luật với tinh thần “lấy giáo dục là chính”

Thái An